متن کامل سخنرانی در کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی

 

بسم الله الرحمن الرحیم. الحمدللّه رب العالمین وصلی اللّه علی سیدنا محمد وآله الطاهرین .

خدمت حضار محترم ، اساتید گرانقدر و مسئولین محترم برگزارکننده کنگره عرض سلام دارم و تقدیر و تشکر می کنم از تمامی عزیزانی که این کنگره با عظمت رو برپا کردند .

با ارائه مقاله « جایگاه حقوق کودکان در فقه و حقوق اسلامی و اسناد بین المللی » در خدمتتون هستم .

حقوق کودکان و نوجوانان در جامعه از حقوقی است که به جهت عدم توانایی آنان در احقاق حق ، از جایگاه ویژه و والایی برخوردار است . در دین مبین اسلام به این جایگاه ویژه تاکید شده است و در آیات قرآن و روایات ائمه هدی (علیهم السلام) بر پاسداشت حقوق کودکان توجه شده است . متاسفانه در جوامع امروزی بسیاری از حقوق کودکان و نوجوانان مورد بی مهری قرار گرفته و بسیاری از آن حقوق توسط بزرگسالان نقض می گردد . بدین جهت بررسی دیدگاه دین مبین اسلام در خصوص حقوق کودکان ضروری بوده تا بتوان از این منظر ، به ژرف نگری دین مبین اسلام پی برد . همچنین اسناد بین المللی نیز در سال های اخیر به فکر حمایت ازآنان افتاده اند که بررسی اجمالی آن امری لازم می باشد .

در قرآن کریم تصریح شده است که انسان جانشین خداوند در روی زمین بوده [1] ، در بهترین صورت و نظام خلق شده [2]، صاحب تعقل و تفکر است[3]  ، و تمام آموزه های الهی بر فطرت پاک او نازل شده است[4].

متاسفانه بر خلاف این جایگاه برجسته ، بشر در گذر زمان و قرون متمادی ، به جهت فزون طلبی ، از روحی استکباری برخوردار گشته و نقض بسیاری از حقوق و آزادی های فردی و اجتماعی را به نظاره نشسته است . در این میان ، کودک به خاطر آسیب پذیری فوق العاده ، هماره در وسط میدان فساد و تباهی ، در معرض خطرات و ناگواری های گوناگونی چون :  بهره کشی ، بردگی و دیگر رفتارهای غیر انسانی بوده است .

درک نادرست بشر از کودک و دوران طفولیت و گاهی هم خبیث و ناپاک دانستن آن ، باعث شده بود که سخت ترین برخوردها با کودکان،امری عادی و مثبت تلقی شده ، و به دلیل همین نوع نگرش جامعه به کودکان ، هرگونه اذیت و آزار و شکنجه ی آنان امری مجاز تصور می شد .

به رسمیت شناختن حقوق کودک در جهان ، مسیر بسیار سختی را پشت سر گذاشته است ، در اواخر قرن نوزدهم ، به دوره ای از تحولات تاریخی می رسیم  که می توان آن را دوران شناسایی حقوق کودک و توجه و احترام به آن نامید . از اواخر قرن سده ی نوزدهم به بعد ، در اکثر نظام های حقوقی ، کودکان به عنوان صنفی خاص ، موضوع حقوق قرار گرفتند . بعد از جنگ جهانی اول ، که بخشی از قربانیان آن ، کودکان بودند ، برای حمایت از حقوق انسان اهتمام بسیاری کردند که این رویکرد ، به تهیه و تصویب اسناد متعددی در حمایت از حقوق انسان منجر شد . در پی شکل گیری این نوع نگرش و فعالیت های متناسب با آن ، توجه جامعه ی جهانی به قشرهای خاصی از افراد ، مانند کودکان که نیاز به حمایت خاص و ویژه دارند ، جلب شد .

 در مقابل این مسیر سختی که نظام های حقوق در جهان طی کرده اند نظام حقوقی اسلامی در بزرگ ترین منبع حقوقی خویش ، قرآن ، در 14 قرن قبل ، به جایگاه کودکان و حقوق آن ها توجه کرده است .

خداوند متعال در آیه 151 سوره انعام ، مردم را از کشتن فرزندان به دلیل فقر و تنگدستی نهی می کند و می فرماید : وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلاَدَکُم مِّنْ إمْلاَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَإِیَّاهُمْ؛ فرزندان خود را از بیم  تنگدستی مکشید ؛ ما شما و آنان را روزی می رسانیم .

مطالعه ی آیات 151 و 152 سوره انعام این نکته را نشان می دهد که موارد نهی قرآن در این دو آیه ، در عصر جاهلی وجود داشته است . دو مسئله مهم در آیات فوق ، نهی از کشتن فرزندان از ترس فقر و تنگدستی و توجه ویژه به کودکان یتیم و بی سرپرست است . این موضوع در روایتی از پیامبر (ص) در گفتگو با اسعد بن زُراره آمده است که در آن ، پیامبر اهداف ده گانه رسالت خود را بیان می فرمایند که دو مورد از موارد ده گانه ، درباره ی کودکان است .

فقه اسلامی بر خلاف قوانین بین المللی که برای کودکان بعد از تولد حقوقی رو قائل شده ، به قبل از تولد کودک هم توجه کرده است و برای دوران جنینی هم حقوقی رو در نظر گرفته است .

در اسلام برای حمل دو مرحله ی مهم وجود دارد : مرحله ی قبل از دمیدن روح و مرحله ی بعد از آن تا قبل از تولد . برای جنین حملی ، از زمان انعقاد نطفه حقوقی وجود دارد ، از جمله وصیت به نفع حمل ، حق ارث و تاخیر اجرای مجازات نسبت به زن حامله ، به دلیل وجود حمل و ... .

اسلام ، براساس آموزه های فقهی ، حتی برای نطفه ی مستَقَر در رحم زن نیز احترام قائل است و از بین بردن آن را جرم تلقی می کند .

جایگاه حقوق مالی طفل هم در اسلام ، از ویژگی ها متمایز کننده فقه اسلامی با اسناد بین المللی است .

دین مبین اسلام بر حقوق مالی طفل نیز چه پیش از تولد و چه پس از آن تاکید نموده همچنان که گفته شد حق ارث را برای جنین پذیرفته است .

همچنین یکی دیگر از حقوقی که حمل می تواند از آن بهره مند شود ، وصیت به نفع وی توسط افراد ، اعم از خویشاوندان و غیر آن هاست . همچنین در فقه اسلامی درباره ی وقف کردن ، هبه ، اقرار و ... به نفع حمل، مباحثی مطرح شده که برخی از فقها آن ها را پذیرفته اند .

دین اسلام برای کودک بعد از تولد نیز حقوق بسیاری چون حق رضاع ، حق برخورداری از   نام ، حق برخورداری از هویت خانوادگی ( نسب ) ، حق برخورداری از نگهداری و حفاظت ( حضانت ) ، حق بر نفقه ( تامین هزینه های زندگی ) ، حق  برخورداری از سرپرستی و قیمومت و سایر حقوق دیگر را قائل شده است  .

علاوه بر این ها دین مبین اسلام یک سری حقوق اخلاقی هم برای کودکان در نظر گرفته که برای نمونه کلام گهربار امام زین العابدین (ع) در رساله حقوق بیان می کنم .

حق خردسال ، این است که با او مهربان باشی و او را پرورش و آموزش دهی ؛ از او درگذری و پرده پوشی کنی و نرمِش کنی ؛ و کمکش کنی و خطاهای نوجوانیش را نهان داری که سبب توبه او شود ؛ و با او مدارا کنی و کشمکش نکنی که مایه کندی رشد او شود .

همین تاکیدات باعث شده است تا قانونگذار در تدوین قوانین ، توجه ویژه ای به حقوق کودکان ، بالاخص در زمینه ی اطفالِ در معرض خطر و بزه دیده بنمایند .

در ایران ، علی رغم وجود مقرراتی پراکنده در موضوع حمایت از کودکان در قوانینی همچون ، قانون مجازات اسلامی ، قانون مدنی ، قانون حمایت از خانواده ، قانون تامینِ زنان و کودکان بی سرپرست و قانون تامینِ وسائل و امکانات تحصیلِ اطفال و نوجوانان ایرانی ، فشارها و نیازهای اجتماعی ( شرایط اجتماعی موجود به طور کلی ) به سمت تدوین و تصویب قانونی خاص حرکت کرده و نهایتاً در شکل قانونِ « حمایت از کودکان و نوجوانان » ظهور و بروز می کند .

قانون گذار ما با تصویبِ ماده ی 1173 قانون مدنی و قانون حمایت از کودکان و نوجوانان در 25 آذر ماه 1381 نشان داد که حمایت از اطفالِ در معرض خطر و بزه دیده از اهمیت بسزایی برخوردار است .

در خصوص اسناد بین المللی نیز باید گفت که اهمیت جایگاه و نقش کودکان سبب توجه روز افزون به آنان شده است . در چند دهه ی اخیر بسیاری از اسناد و اجلاس های حقوق بشری ضمناً یا مستقلاً به حقوق آن ها پرداخته ، برای تامین مصالح عالیه کودکان ، تکالیف و تعهداتی بر دوش دولت ها و خانواده ها نهاده اند . اعلامیه جهانی حقوق بشر ( 1948 ) ، میثاق بین المللی حقوق اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی    ( 1966 ) ، میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی ( 1966 ) ، اعلامیه اسلامی حقوق بشر ( 1990 ) ، اعلامیه ی هزاره ی سازمان ملل متحد ضمن موضوعات متنوع ، حقوق کودک را نیز مطرح کرده اند . از سوی دیگر اسنادی وجود دارد که سراسر به حقوق کودکان مربوط هستند ، از جمله : اعلامیه ی جهانی حقوق کودک ( 1959 ) ، حداقل مقررات مطلوب سازمان ملل متحد برای اداره دادرسی ویژه نوجوانان ( مقررات پکن  1958 ) ، مقررات سازمان ملل متحد برای حمایت از نوجوانان محروم از آزادی ( 1990 ) .

اما مهم ترین سند بین المللی در مورد کودکان پیمان نامه حقوق کودک مصوب مجمع عمومی ملل متحد در 20 نوامبر 1989 است . و نیز دو پرتکل اختیاری : یکی درباره ی فروش ، فحشا و هرزه نگاری و دیگری درباره ی به کارگیری کودکان در مخاصمات مسلحانه .

با این بررسی کلی که در خصوص حقوق کودکان در فقه و حقوق اسلامی و اسناد بین المللی بیان شده نتیجه ای که برای بنده حاصل شد عبارت است از این که : حقوق کودکان در فقه اسلام از قدمتی بیشتر از اسناد بین المللی برخوردار است و علاوه بر این در فقه و حقوق اسلامی تمامی زوایای حقوق کودکان ، چه پیش از تولد و چه پس از آن و نیز حقوق آنان ، چه از جنبه حقوق خصوصی و چه از جنبه حقوق کیفری به خوبی ترسیم شده است ، در حالی که اسناد بین المللی عملاً پیش از تولد و دوران جنینی را از دوران کودکی محسوب نمی کند و مفاد آن ها این دوران را شامل نمی شود . علاوه بر آن بیشتر تاکید اسناد بین المللی بر حمایت کیفری از کودکان و جلوگیری از بزه دیدگی آنان مبتنی می باشد .

از حوصله ای که به خرج دادیم تقدیر و تشکر می کنم .

والسلام علیکم والرحمه ا... و برکاته .

---

[1] - بقره ، 30 .

[2]  - تین ، 4 .

[3] - در آیات بسیاری از قرآن کریم ، به مساله عقل و تفکر بشر اشاره شده مانند بقره ، 242؛ آل عمران 65 و 18 ؛ انعام ، 32 و ...

[4] - روم ، 30 .